Pod koniec IX wieku na cyplu wysoczyzny, podmywanej od wschodu nurtem Narwi, powstała niewielka osada. W przeciągu X wieku przekształciła się w ludną i bogatą miejscowość targową. W XI wieku zbudowano gród w Starej Łomży. Spalono go w końcu tego lub na początku następnego stulecia. W połowie XII wieku wzniesiono bardziej ufortyfikowany gród. W sto lat potem znów go zdobyto i spalono. Centrum życia gospodarczego i wojskowego, jakim był, przestało istnieć. Za półtora wieku to centrum odżyło kilka kilometrów w dole rzeki i nowe miasto - Łomża rozkwitło życiem.
W pobliżu grodu znajdowało się wzgórze św. Wawrzyńca. Z tym miejscem tradycja wiąże postać św. Brunona z Kwerfurtu (zmarłego w 1009 r.). W podróży misyjnej miał zatrzymać się w grodzie i założyć kościół św. Wawrzyńca. Świątynia ta lub kolejna służyła mieszkańcom grodu i podgrodzia. Po przejściu ludności na nowe miejsce, przed 1392 r. pobudowano kościół w Łomży. Był pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny i Rozesłania Apostołów. Stanął na skarpie w miejscu obecnego klasztoru kapucynów. W 1418 r. Łomża otrzymała prawa miejskie.
Od początków swego istnienia miasto należało do diecezji płockiej. W 1818 r. przeszło do diecezji augustowskiej czyli sejneńskiej. W 1925 r. utworzono w Łomży biskupstwo. W okresie międzywojennym i do 1975 r. Łomża znajdowała się w województwie białostockim, w 1975 r. stała się siedzibą województwa. Od 1998 r. Łomża należy do województwa podlaskiego.

wioski i ludność

Do 1972 r. w Łomży była tylko jedna parafia. Obejmowała miasto i okoliczne wioski; odległe od niego: Bożenica - 8 km, Giełczyn - 7, Janowo - 5, Jednaczewo - 4, Konarzyce - 5, Kraska - 3, Kupiski Stare - 5, Kupiski Nowe - 7, Łochtynowo - 6, Łomżyca - 3, Podgórze - 9, Siemień Nadrzeczny - 6, Siemień Nowy - 8, Stara Łomża - 3 i Zawady - 3 km. W 1997 r. było już siedem parafii: Katedralna, Ojców Kapucynów, św. Brunona z Kweriurtu, Miłosierdzia Bożego, Bożego Ciała, Krzyża Świętego i Matki Bożej Częstochowskiej.
W połowie XVI wieku miasto Łomża liczyło do trzech tysięcy mieszkańców. W następnym stuleciu nastąpił upadek miasta w związku z ogólnym kryzysem gospodarczym i wojnami. W 1791 r. było już 1100 mieszkańców, w 1860 - 6000, w 1904 - 24 369, 1939 - 27 854, w 1984 - 46 353, 1990 - 56 000 mieszkańców. Liczby te dotyczą miasta a nie parafii. W 1822 r. w mieście i wioskach było 3924 mieszkańców, w tym 1946 katolików, 932 protestantów i prawosławnych, 1046 wyznania mojżeszowego; w 1863 r. - 4588 katolików, 146 innych wyznań chrześcijańskich, 4810 wyznania mojżeszowego. W 1939 r. w samej Łomży: 17 720 katolików, 431 innych wyznań chrześcijańskich, 9703 wyznania mojżeszowego.

duchowieństwo

Pierwszym proboszczem ukończonej w 1525 r. świątyni był Jan Wojsławski. Posiadał równocześnie probostwo w Wiźnie. Ponadto pełnił funkcję sekretarza książąt mazowieckich. Zmarł pod koniec 1549 r. Przed śmiercią utworzył w Łomży kolegium mansjonarzy i zapisał kilka włók ziemi. W 1549 r. król Zygmunt August dodał od siebie trzy włóki. Przy kościele łomżyńskim mieli przebywać proboszcz, zwany odtąd prepozytem, i siedmiu mansjonarzy. Spełniali obowiązki parafialne, podobnie jak dzisiaj wikariusze oraz śpiewali wspólnie modlitwy brewiarzowe. Byli przy tym kościele na stałe, chyba że odchodzili na probostwo mansjonarzy w Płatnicy i Małym Płocku.
Z upływem czasu zanikały niektóre zapisy i liczba mansjonarzy się zmniejszała. W 1763 r. było ich sześciu, od 1828 r. tylko trzech.9 Po powstaniu styczniowym rząd zabrał ziemie kościelne, a księżom wyznaczył pensje. W miejsce mansjonarzy przybyli do parafii wikariusze. W katedrze łomżyńskiej byli następujący proboszczowie: 1923-1926 Józef Rogiński, 1926-1928 Saturnin Rostkowski, 1928-1944 Stanisław Szczęsnowicz, 1944-1952 Henryk Betto, 1952-1972 Antoni Roszkowski, 1973-1978 Paweł Olędzki, 1978-1986 Eugeniusz Chyliński, 1986 Piotr Faltyn, 1986-1998 Henryk Gołaszewski, 1998-2000 Antoni Boszko. Administratorem parafii od 1999, a od 2000 roku proboszczem jest ks. Kan. Marian Mieczkowski.

kościół

W XV wieku wzrastała liczba ludności i miasto się bogaciło. Kościół Najświętszej Maryi Panny i Rozesłania Apostołów już nie wystarczał. W latach 1504-1525 kosztem księżnej Anny oraz jej synów:
Janusza III i Stanisława wzniesiono murowaną świątynię pod wezwaniem św. Michała Archanioła. Stała się ona kościołem parafialnym, a w 1925 r. - katedrą. Obecnie kościół posiada wymiary: długość 53 m, szerokość 23 m, kubatura 18 285 metrów sześciennych. Nawa środkowa posiada 11 m szerokości i 17 m wysokości, nawy boczne 6 m szerokości i 13 m wysokości. Prezbiterium jest ukierunkowane na wschód. W ciągu wieków kościół podlegał konserwacjom. Od strony północnej z murem świątyni łączy się dzwonnica. Zachowała najbardziej pierwotny wygląd z całej budowli.
W poszczególnych okresach kościół posiadał różną ilość ołtarzy. W 1618 r. umieszczono ich osiemnaście przy wszystkich filarach. Stanowiły własność bractw i cechów. W 1739 r. było czternaście ołtarzy, w 1822 r. dziesięć, podobna ilość była w 1901 r. Obecnie jest ich dziewięć. Dwa ołtarze znajdowały się w kaplicach. Jedna z kaplic była w dzwonnicy, druga pod nazwą Matki Boskiej Różańcowej przy murze południowym. W niej mieści się obraz Matki Boskiej Łomżyńskiej. W kilkadziesiąt lat po wybudowaniu, kaplicę przywłaszczył sobie starosta łomżyński i kolneński - Andrzej Modliszewski. W ścianach kaplicy umieścił dwa duże pomniki rodzinne i mały w filarze. Znajdowały się tam do 1934 r., potem przeniesiono je do naw bocznych kościoła. Ołtarz drewniany i polichromowany pochodzi z połowy XVII wieku. Zarówno w formie architektonicznej, jak przez wybujałą ornamentykę, jest charakterystyczny dla późnego okresu renesansu i manieryzmu. W polu głównym ołtarza znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. W zwieńczeniu górnym po lewej stronie jest rzeźba św. Joaochima, a po prawej św. Anny. Niżej, po lewej stronie, odpowiednio rzeźba św. Domoinika, a po prawej św. Róży z Limy albo św. Katarzyny Sieneńskiej. Obecnie ołtarz odrestaurowano i trwają prace przy odnawianu kaplicy Matki Bożej.